750 jaar geleden schreef Jacob van Maerlant de allereerste bewerking van de Bijbel in de Nederlandse volkstaal: de Rijmbijbel. Zoals de naam al weggeeft, is de tekst in verzen geschreven. Het exemplaar dat KBR bewaart, is bijzonder: het heeft goede papieren om door te gaan voor het oudste geïllustreerde handschrift in het Nederlands dat volledig bewaard is gebleven. Maar er zijn nog andere redenen waarom het internationaal als een echt topstuk aanzien wordt.

Jacob van Maerlant, wereldberoemd in de Nederlanden

De 13de-eeuwse dichter Jacob van Maerlant is een van de bekendste en meest productieve Middelnederlandse auteurs. Hij stelde zich tot doel om de kennis die in het Latijn voorhanden was, beschikbaar te stellen in de volkstaal. 

Hoewel hij in het begin van zijn carrière een aantal ridderverhalen schreef, legde hij zich later voornamelijk toe op wat we vandaag ‘non-fictie’ zouden noemen. Op die manier is hij misschien wel het meest bekend als schrijver van de ‘Spiegel historiael’, een wereldkroniek, of ‘Der naturen bloeme’, een natuurencyclopedie. In tegenstelling tot wat we vandaag zouden verwachten, schreef hij al zijn teksten op rijm.

Hij steunde voor de ‘Rijmbijbel’ – de allereerste bewerking in het Nederlands van de verhalen uit de Bijbel – op verschillende bronnen die soms al goed bekend waren in kerkelijke en intellectuele kringen, maar nu ook beschikbaar werden voor wie het Latijn niet machtig was. Aan de eigenlijke Bijbelse geschiedenis voegde hij een Middelnederlandse bewerking toe van een tekst over de decennia na Christus’ kruisdood, de ‘Wrake van Jerusalem’.

Zijn teksten kenden een brede verspreiding in de Nederlanden, zowel onder de adel, de burgerij als bij geestelijken. Dat ruime bereik is bijzonder, en vinden we welbeschouwd bij weinig andere Middelnederlandse teksten terug. De schrijver oefende een grote invloed uit op latere auteurs, van wie hij zich onderscheidt door zijn veelzijdigheid en zijn bijzondere ijver.

Gecultiveerd publiek

Maerlants Rijmbijbel was een populair werk dat twee eeuwen lang werd gekopieerd. Het is niet bekend hoeveel Rijmbijbels er ooit zijn vervaardigd, maar vandaag bestaan er nog 64 tekstgetuigen van de Rijmbijbel. Een zeer hoog aantal voor een tekst die dateert uit de 13de eeuw.

Maerlants teksten circuleerden in hogere kringen, zoals aan het Hollands grafelijk hof. Hij schreef de Rijmbijbel naar eigen zeggen in opdracht van een ‘lieve vrient’, hoewel we niet weten naar wie hij daarmee verwijst. De Rijmbijbel sprak in elk geval een gecultiveerd en bemiddeld publiek aan: enkele van de overgeleverde manuscripten zijn bijzonder kostbaar.

Meer dan 150 miniaturen

Een van deze luxehandschriften werd in Maerlants eigen tijd en vermoedelijk nog tijdens zijn leven vervaardigd. Het boek in het bezit van KBR (ms. 15001) dateert uit het laatste kwart van de 13de eeuw en behoort tot de oudste geïllustreerde handschriften in het Nederlands.

In het beperkte gezelschap van min of meer gelijktijdige voorbeelden valt het Brusselse handschrift op door zijn formaat, het hoge aantal miniaturen en het feit dat het boek nagenoeg compleet bewaard is gebleven.

Met zijn 159 miniaturen en 4 margedecoraties is het manuscript de rijkst geïllustreerde Rijmbijbel die bewaard is gebleven. Zo kreeg alleen in dit exemplaar de ‘Wrake van Jerusalem’ ook tekstillustraties. In andere handschriften heeft dit onderdeel van de tekst hoogstens een openingsminiatuur.

Kleurrijke verhalen

De miniaturen in deze Rijmbijbel werden niet alleen aangebracht ter illustratie. Ze zijn vaak geplaatst bij een verhaalovergang en brengen zo structuur in een tekst die verder niet uit aparte hoofdstukken bestaat. Bovendien maakten de miniaturen het waarschijnlijk gemakkelijker om de inhoud van de tekst te onthouden.

Er bestond aan het eind van de dertiende eeuw een afbeeldingstraditie voor Bijbelse verhalen. De miniaturen die in deze Rijmbijbel het Oude Testament verbeelden, zijn geïnspireerd op contemporaine bijbelverluchting en illustraties uit psalters. Toch getuigen de miniaturen ook van de creativiteit van de miniaturist die Maerlants tekst soms direct in beeld omzette of er zelf iets aan toevoegde.

Bedreigde miniaturen

Meer dan een kwarteeuw geleden werd vastgesteld dat schilfers van het bladgoud in de Rijmbijbel loskwamen. De geplande restauratie werd echter uitgesteld omdat de toen gangbare technieken niet adequaat bleken. Het handschrift mocht ook niet meer geraadpleegd worden, omdat het verder beschadigd zou kunnen raken.

Dankzij de steun van het Fonds de la Serna van de Koning Boudewijnstichting kon KBR in 2014 dan toch een conservatiebehandeling opstarten, met inzet van aangepaste technologie. Daardoor kunt u het manuscript nu eindelijk opnieuw bewonderen.

Hoogtechnologisch monnikenwerk

Om een zorgvuldige voorstudie mogelijk te maken, werd het handschrift (zeer voorzichtig) volledig gedigitaliseerd. Dit leverde beelden op die zelfs de beschadiging van de miniaturen, die met het blote oog niet of nauwelijks zichtbaar is, uiterst gedetailleerd in kaart brengen.

Na een grondige analyse werd de consolidering uitgevoerd. Dit is een proces dat tot doel heeft de verloren gegane compactheid en hechting tussen de afzonderlijke lagen te herstellen, waardoor materiaalverlies wordt voorkomen. Dankzij deze restauratie is het handschrift opnieuw toegankelijk. Ontdek via de onderstaande video hoe de codex gerestaureerd en ontsloten werd.

Studenten aan het werk

Parallel aan de restauratie van het handschrift gingen studenten aan de universiteiten van Antwerpen, Utrecht en Leiden aan de slag met de inhoud van het boek. In Utrecht bestudeerden studenten kunstgeschiedenis onder begeleiding van Martine Meuwese de miniaturen en plaatsten ze die in het verhaal van de ‘Rijmbijbel’ en de ‘Wrake’.

In Antwerpen begeleidden Frank Willaert en Patricia Stoop studenten Middelnederlands bij het vertalen van de begeleidende tekst uit de ‘Rijmbijbel’ naar modern Nederlands.

Enkele jaren later zette Bram Caers aan de Universiteit Leiden studenten aan het werk om de resterende passages uit de ‘Wrake’ te bestuderen. Het resultaat van die werkgroepen vormde de basis van het publieksboek ‘De Rijmbijbel van Jacob van Maerlant: Het oudste geïllustreerde handschrift in het Nederlands’.