Belangrijke informatie
- U kan de manuscripten en oude drukken raadplegen in de algemene leeszaal.
- Online een zitplaats reserveren is verplicht.
- Reserveer uw documenten minstens 2 werkdagen op voorhand.
Zoeken in de collectie
Er zijn verschillende mogelijkheden om handschriften of oude drukken op te zoeken :
- Via de online catalogus. Opgelet: niet alle documenten zijn opgenomen in de catalogus. Alle boeken die na 1985 werden verworven, geschonken of nagelaten, zijn systematisch opgenomen. In de catalogus kunt u zoeken op herkomst, boekbinder of de naam van de persoon aan wie de opdracht is gericht.
- Via de gedigitaliseerde referentiewerken die online beschikbaar zijn.
Over de collectie
De afdeling « Handschriften en oude drukken » bewaart een uiterst kostbaar patrimonium. De collectie omvat:
- Ongeveer 35.000 handschriften, waarvan 4.500 middeleeuwse codices
- Bijna alle oude boeken uit de collecties van KBR of zowat 300.000 gedrukte volumes waaronder :
- Meer dan 3.200 incunabelen (boeken gedrukt voor 1501),
- 30.000 Brusselse edities uit het ancien régime,
- Belgische en buitenlandse gedrukte werken van voor 1830,
- Een selectie bijzondere boeken van na 1830.
Daarmee behoort de verzameling van KBR tot de grootste tien wereldwijd.
Geschiedenis van de collectie
In het verleden behoorde de collectie Handschriften en oude drukken tot twee verschillende afdelingen. Dit is hun geschiedenis :
De Handschriftencollectie
De oorspronkelijke kern van de handschriftencollectie bestaat uit een belangrijk deel van de oude Librije van de hertogen van Bourgondië. De Librije wordt sinds de middeleeuwen terecht als een van de meest prestigieuze bibliotheken van de westerse wereld beschouwd. Deze collectie is een echte verborgen schat. U kan deze bijzondere collectie ontdekken in het KBR museum. Het museum is op dit moment tijdelijk gesloten voor uitbreidingswerken maar zal eind 2024 weer de deuren openen.
De Librije van Bourgondië
Deze verzameling handschriften gaat terug tot Filips de Stoute en werd nadien voortgezet door zijn opvolgers, Jan zonder Vrees en Filips de Goede. Bij de dood van Karel de Stoute telde de collectie van de hertogen niet minder dan 950 volumes. Ongeveer 270 van deze werken worden vandaag nog in KBR bewaard, terwijl er nog eens 120 elders in Europa te vinden zijn.
Koninklijke Bibliotheek van de Nederlanden
De Librije van Bourgondië gaat vervolgens door erfenis over op Maria van Bourgondië, Filips de Schone, Karel V en Filips II. Deze laatste richt op 12 april 1559 de Koninklijke Bibliotheek van de Nederlanden op, die als een rechtstreekse voorloper van de huidige bibliotheek kan worden bestempeld. De Franse troepen die in 1748 Brussel bezetten, brengen ongeveer de helft van de collectie naar Parijs over. In 1770 keren de meeste volumes terug naar Brussel.
Opheffing van kloosters onder Jozef II
De opheffing van de jezuïetenorde in 1773 brengt een belangrijke aangroei van de collecties met zich mee. Tientallen codices die de orde in onze gewesten had verzameld, komen in de verzamelingen van de bibliotheek terecht. Een paar jaar later sluit keizer Jozef II ook andere kloosters van contemplatieve orden. De handschriften uit de Brabantse kloosters en abdijen (Gembloers, Rooklooster, Sint-Maartensdal …) belanden ook in de bibliotheek.
Confiscatie tijdens de Franse Revolutie
De periode van rust en expansie is evenwel van korte duur. In 1794 brengen de commissarissen van de Franse Republiek een groot deel van de ‘Bourgondische’ handschriften over naar Parijs. Het zal tot 1816 en het Congres van Wenen duren vooraleer de meeste door Frankrijk in beslag genomen handschriften naar Brussel zullen terugkeren. Sommige werken blijven echter in Parijs achter, terwijl andere – die oorspronkelijk geen deel uitmaakten van de Bourgondische Bibliotheek – de omgekeerde weg volgen.
Karel van Hulthem
De daaropvolgende jaren zijn minder woelig. Door aankoop en schenkingen worden de collecties van het Handschriftenkabinet aangevuld. In 1837 verwerft de jonge Belgische Staat de bibliotheek van de Gentse bibliofiel Karel van Hulthem, die uit ongeveer 1.100 codices bestaat, waarvan er sommige voor de studie van de Middelnederlandse literatuur van essentieel belang zijn.
De collectie blijft groeien
Tussen 1839 en 1953 kan het Handschriftenkabinet zijn collectie met ongeveer 11.000 volumes uitbreiden. Het betreft middeleeuwse werken, maar ook archiefstukken uit de 16de, 17de en 18de eeuw en een groot aantal teksten en autografen van Belgische schrijvers en kunstenaars.
Nadien neemt het tempo van de verwerving van nieuwe stukken af. Toch worden er nog elk jaar nieuwe aanwinsten genoteerd, die zowel tot het literaire als het historische domein behoren.
Afdeling oude drukken
De afdeling Oude en kostbare drukwerken werd na de Tweede Wereldoorlog opgericht. Franz Schauwers, de eerste conservator, stelde uit de algemene collectie drukwerken een keur aan kostbare en zeldzame boeken samen. Een groot deel van de werken putte hij uit de belangrijkste collecties oude drukken van KBR, toen nog de Koninklijke Bibliotheek: de verzameling Van Hulthem, aangekocht door de Belgische staat in 1837, en de verzameling Ville de Bruxelles, verworven in 1842. Deze verzamelingen bestrijken alle domeinen van de menselijke kennis. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld ook voor de “Classes”, de eerste aanwinsten gedrukte werken van 1838 tot 1851, en de “IIde reeks”, de aanwinsten uit de periode 1852-1909.
Ook de latere reeksen droegen een niet onaanzienlijk deel bij. Sommige verzamelingen werden in hun geheel voor KBR aangekocht. De oudste en de zeldzaamste muziekdrukken uit de verzameling François-Joseph Fétis, verworven in 1872, bevinden zich eveneens in de afdeling Oude en kostbare drukwerken.
Van de verzameling van de Berlijnse professor, Johann Müller, bevinden zich dan weer een aantal bijzondere natuurwetenschappelijke drukken in de rekken. Deze collectie werd in 1861 aangekocht en bevat vooral drukken op het gebied van de biologie en de medische wetenschappen en dit tot het midden van de 19de eeuw. De verzameling Winiwarter (1966) bestaat uit een duizendtal geïllustreerde Japanse drukken uit de 17de en de 18de eeuw.
Schenkingen
Na de oprichting van de afdeling in 1945 verrijkten verschillende belangrijke schenkingen de afdeling. Zo bevindt zich hier de Voltaire-verzameling van graaf de Launoit (1954) en de bibliotheek van Mevrouw Louis Solvay (1962). Deze verzameling bevat o.a. een aantal boeken geïllustreerd door Franse kunstenaars uit de 20ste eeuw en een indrukwekkende collectie moderne Franse boekbanden. Het legaat van de Antwerpse chirurg, baron Ludo Van Bogaert, is dan weer rijk aan moderne Franse literatuur in bijzondere uitgaven en autografen. In 1994 schonk Mevrouw Irène Hamoir-Scutenaire de bibliotheek van haar echtgenoot, Louis Scutenaire, aan de afdeling. Deze verzameling bevat werken in verband met het (Belgische) surrealisme en de inspiratiebronnen van deze beweging.
Sinds de instelling van het Belgisch Wettelijk depot in 1966 worden ook alle Belgische bibliofiele uitgaven in de afdeling bewaard.
Opbouw van de collectie
De collectie Handschriften en oude drukken is per fonds gecatalogiseerd.
Het algemeen fonds van de handschriftencollectie is in vier reeksen onderverdeeld. Verder bewaart het Handschriftenkabinet twee bijzondere fondsen. Beide fondsen kregen een aparte signatuur en zijn afzonderlijk gecatalogiseerd :
- Fonds Goethals : handschriften en gedrukte werken met betrekking tot de genealogie, de heraldiek en de geschiedenis van de voormalige Nederlanden
- Fonds Merghelynck : genealogie en heraldiek van West-Vlaanderen [bekijk in de catalogus]
In de collectie Oude en Kostbare Drukken komen alle domeinen van de wetenschap aan bod. Tot de belangrijke collecties behoren :
- de fondsen Karel Van Hulthem (VH) en Stad Brussel (VB)
- encyclopedieën, de reeks van de incunabelen (INC)
- de boeken over geneeskunde en natuurlijke wetenschappen van Johann Müller (Müller)
- de oude drukwerken van de bibliotheek François-Joseph Fétis (Fétis)
- het theaterfonds Faber (Faber)
- de aanwinsten van de afdeling Oude en kostbare drukwerken (LP)
- de reeksen met almanakken (ALM)
- het Voltaire-fonds van de Graaf de Launoit (FS)
- de verzameling boekbanden, oude en hedendaagse boeken die werd aangelegd door mevrouw Louis Solvay (FS IX)
- de literaire bibliotheek van Baron van Bogaert (FS XXXV)
- een geheel met meer dan 1.000 oude Japanse boeken, samengebracht door Hans de Winiwarter (FS XLI)
- de bibliotheek van de surrealistische schrijver Louis Scutenaire (FS XLIX)
- de verzameling van mevrouw Léon Courtin (FS LXIII)