Is Christine de Pizan een van de eerste feministes in de geschiedenis? Als dichteres en filosofe aan het eind van de middeleeuwen was ze de eerste Franstalige schrijfster die van haar pen kon leven. In de Librije van de Bourgondische hertogen zijn er heel wat boeken terug te vinden van deze bijzondere dame. Maar hoe schopte ze het tot middeleeuws bestsellerauteur? En wat maakt haar werk nu zo interessant?

Wie is Christine de Pizan?

Christine de Pizan werd rond 1364 geboren in Venetië en was de dochter van Thomas de Pizan, arts en astroloog van de Franse koning Karel V. Haar vader zorgde ervoor dat ze een goede opleiding kon volgen, moedigde haar aan om te studeren en wakkerde ook haar liefde voor literatuur aan. Christine de Pizan had toegang tot twee culturen: het Italiaanse humanisme en de Parijse intellectuele kringen. Op 15-jarige leeftijd trad ze in het huwelijk met de secretaris van de koning, Étienne de Castel, een belezen en gecultiveerd man.

Aan de slag als auteur

Toen Christine de Pizan nauwelijks 25 jaar oud was, verloor ze haar vader en daarna haar man. Ze kwam alleen te staan met 3 kinderen zonder enige steun of inkomsten. Ze besliste om niet opnieuw te huwen, maar in haar levensonderhoud te voorzien door van haar pen te leven. Ze maakte gebruik van haar hoog geplaatste relaties en bouwde een professioneel netwerk uit.

In het begin schreef ze hoofse gedichten. In de 15de eeuw was de dichtkunst voor vrouwen van de hogere klasse een van de enige manieren om door te dringen tot de wereld van de literatuur. Het lukte haar in dit domein een revolutie teweeg te brengen en ze bouwde aan haar legitimiteit als schrijfster door te werken aan haar bronnen en haar stijl. Het succes van haar publicaties was zo groot dat zelfs leden van de koninklijke familie werk bij haar bestelden, meer bepaald de Bourgondische hertog Filips de Stoute en ook de hertog van Berry.

Een echte zakenvrouw

Christine de Pizan was niet alleen schrijfster, maar ook kopiiste. Er zijn van haar vele autografische handschriften bewaard gebleven, met correcties van haar hand. Voor de miniaturen deed Christine regelmatig een beroep op dezelfde kunstenaars en ze schrok er niet voor terug om zelf precieze aanwijzingen te geven voor de verluchting. Ze nam ook actief deel aan de vervaardiging en verspreiding van haar werken. Zo stond ze waarschijnlijk aan het hoofd van een klein atelier waar handschriften werden gemaakt.

Kritische pen

Het duurde niet lang voor Christine de Pizan haar eigen meningen in haar werk begon op te nemen. Ze verdiepte zich in geschiedenis, filosofie en politiek. Haar pen werd voor haar een wapen voor kritisch denken over de maatschappij waarin ze leefde en een instrument om haar stem ook bij machthebbers te laten horen.

Al in haar eerste teksten bestreed ze vrouwonvriendelijke vooroordelen die vaak afkomstig waren van bekende literaire werken of het discours van de Kerk. Ze hield ervan erop te wijzen dat vrouwen niet alleen maar maagden, echtgenotes of weduwen waren en dat ze een actieve en verlichte rol zouden moeten spelen in de samenleving, in de politiek en voor de morele voorlichting van het volk.

Strijd tegen vrouwonvriendelijke literatuur

In deze context nam ze deel aan een Frans literair debat dat vandaag bekend staat als de ‘Querelle des femmes’. Het gaat niet om een conflict tussen vrouwen, maar is een debat over de status en positie van de vrouw.

Christine de Pizan opende de discussie met een aanval op de bewonderaars van de beroemde ‘Roman de la Rose’, die in de 13de eeuw werd geschreven. Ze laakt de misogynie in deze grote klassieker van de middeleeuwse literatuur. Vervolgens ontstond er een geanimeerd debat, via de uitwisseling van teksten, tussen enerzijds de schrijfster en haar aanhangers en anderzijds enkele Parijse erudieten.

Het ‘feminisme’ van Christine de Pizan

Onder haar beroemdste teksten is ‘La Cité des Dames’ een pijler van de proto-feministische literatuur die ze schreef in een reactie op de misogynie in sommige literaire werken. In het boek bouwt Christine, bijgestaan door Eerlijkheid, Rede en Recht, een allegorisch fort waar vrouwen worden beschermd en om hun deugden worden erkend. Het kasteel, te zien op de miniatuur hierboven, is een toevluchtsoord tegen de aanvallen van de aanhangers van de superioriteit van het mannelijk geslacht.

Doorblader ‘La Cité des Dames’ (ms. 9393) Doorblader ‘La Cité des Dames’ (ms. 9235-37)

Mozaïek van vrouwen

Christine de Pizan stelt een mozaïek van vrouwen uit de geschiedenis, de mythologie en uit haar eigen tijd voor. Het zijn vrouwen die zich hebben onderscheiden in de wetenschap, de kunst, de politiek, op militair vlak en in vele andere domeinen. We vinden er de Maagd Maria naast Medusa, Semiramis, Sappho, de Amazones of Margaretha van Bourgondië. Profetessen, sibillen en heksen worden hier in ere hersteld.

Als antwoord op het geweld waarvan ze in de buitenwereld het slachtoffer zijn, vindt de schrijfster hier een utopische stad uit die wordt gebouwd door vrouwen en waar consensus en eerbied de ordewoorden zijn. Een uitnodiging om na te denken over een ander soort stad en de sociale verhoudingen die er bestaan?

Was deze – zeer actuele – vraag al aanwezig in de ideeën van Christine de Pizan zes eeuwen geleden? Heeft een schrijfster op het einde van de middeleeuwen het al over seksistische stereotypen, genderprivileges, het glazen plafond, de verkrachtingscultuur, genderfluïditeit, het feit dat vrouwen onzichtbaar worden gemaakt …?