Vaak associëren we de middeleeuwen met donkere en barre tijden. Oorlog, de pest en hongersnood zijn inderdaad dagelijkse kost. Bovendien dwingt de christelijke religie haar morele normen af.

Maar in de handschriften vinden we ook een grappige en levendige middeleeuwse samenleving, waarin het leven lang niet zo hard was als we ons vaak voorstellen. We zien dat in de teksten en de afbeeldingen, maar ook in een speciale ruimte: de marges. Paginaranden zitten boordevol zeer grappige en soms satirische elementen, vlak naast vaak religieuze teksten. We mogen ons terecht afvragen naar welk deel van de pagina de aandacht van lezers en lezeressen werkelijk uitging …

In de rand

Vanaf circa 1250 nemen zogenaamde ‘drolerieën’ bezit van de paginaranden in handschriften in Noord-Europa. Dieren, monsters, tweeslachtige wezens enzovoort grijpen zich vast aan de initialen of gesticuleren rond de tekst. Hier en daar zien we ook zogenaamde grappen die geïnspireerd zijn door de populaire cultuur. Met deze marginalia hebben de miniaturisten een ruimte gevonden waar ze hun expressie in alle vrijheid kunnen beoefenen. Zo wordt de lezer meteen ook toeschouwer.

De omgekeerde wereld

Deze randen zijn meer bepaald de plaats waar de wereld op zijn kop wordt gezet, een mundus inversus waar de orde der dingen wordt ontregeld: een konijn achtervolgt een jager, gewapende soldaten slaan op de vlucht voor slakken en een ezel geeft onderricht in de Heilige Schrift. Dieren met menselijke trekken imiteren en karikaturiseren de mens en zijn ondeugden. Zo goed als alle sociale categorieën worden het voorwerp van spot. Niet zelden zijn de grappen dubbelzinnig of zelfs ronduit schunnig.

Een hele roman

Heel wat teksten laten ook levendige en fantasierijke middeleeuwen zien. De Roman de Renart behoort tot de meest gelezen en vertelde teksten van de middeleeuwen. De roman is emblematisch voor deze dieren die spotten met al wat menselijk is en maakte een zo grote indruk dat – in het Frans – de naam van de held, Renart (Reinaert de Vos in het Nederlands), werd overgenomen om het dier aan te wijzen dat hij belichaamt (eerder was ‘goupil’ het Franse woord voor vos). De grappen die hij uithaalt met Ysengrijn de wolf, Cantecleer de haan of Tiecelijn de raaf geven vaak wat pit aan de randen van handschriften.

Het succes van de ridderromans laat ook een uitgesproken voorkeur voor een ‘lichte’ literatuur zien. Liefde, epische gevechten, een geboortevlekje, intriges, een magische filter, verraders zonder scrupules en een sprankel erotiek: de ingrediënten van de Roman de Gérart de Nevers zouden ook de producent van een hedendaagse serie kunnen verleiden! En toch hebben we het hier over een 15de-eeuws handschrift.

Ga in het KBR museum op verkenning in de fantasierijke wereld van middeleeuwse verhalen en de marges van handschriften.

Maak kennis met het KBR museum aan de hand van een reeks weetjes die u meevoeren naar de tijd van de Bourgondische hertogen. Ontdek de kennis die verborgen zit in de handschriften van de Librije en kom meer te weten over de thema’s in het museum.

Ontdek het KBR museum Koop uw museumticket