Wie is Titus Livius?
Titus Livius (ca. 59 v.C. – 17 n.C.) was een van de belangrijkste Romeinse geschiedschrijvers. Samen met Vergilius, Horatius en Ovidius zorgde hij voor een gouden eeuw voor de Latijnse literatuur. Als u Latijn studeerde, heeft u zeer waarschijnlijk een tekst van hem gelezen.
Livius was zo’n meesterlijk verteller dat hij al zijn voorgangers en opvolgers heeft doen vergeten. Het verhaal over de vroegste geschiedenis van Rome, over de stichting van de stad of over de tocht van Hannibal over de Alpen kennen we voornamelijk zoals hij het geschreven heeft.
Hij deed echter geen origineel wetenschappelijk onderzoek: geschiedschrijving was in zijn tijd vooral een kwestie van zo boeiend mogelijk navertellen wat al door anderen genoteerd was. Onderzoek van documenten kwam daar niet aan te pas.
Klein nalatenschap, groot auteur
Titus Livius is vooral bekend van zijn monumentale werk ‘Ab Urbe condita’ (Vanaf de stichting van de Stad). Het vertelt de geschiedenis van de stad Rome, vanaf de stichting tot de tijd van Livius zelf. Een zeer ambitieus project, want hij beschrijft een periode van maar liefst zeven eeuwen in duizenden pagina’s.
‘Ab Urbe condita’ was 142 boekrollen lang. Veel te veel om telkens helemaal met de hand te kopiëren. Geen wonder dus dat er al snel verkorte versies of beknopte overzichten van werden gemaakt. De volledige tekst ging helaas grotendeels verloren: er bleven amper 35 van de 142 boeken bewaard.
Livius’ werk was gegroepeerd in delen van vijf en van tien boeken: naar die laatste spreken we vaak van ‘decaden’ (tientallen). In de oudheid en de middeleeuwen circuleerden deze decaden waarschijnlijk als aparte gehelen, wat verklaart waarom er geen enkel handschrift van alle bewaarde boeken bestaat.
Eenvoudig Latijn vs. versierd Frans
Er bestaan dus heel wat handschriften met teksten van Titus Livius. Wanneer we ze naast elkaar leggen, valt meteen iets op. Boeken met Livius’ teksten in het oorspronkelijke Latijn zijn over het algemeen eenvoudig uitgevoerd. Luxeversieringen lijken overbodig: de leesbaarheid en toegankelijkheid van de tekst staan voorop. Het Latijnse handschrift is dan ook bedoeld voor geleerden en erudiete humanisten.
De vertalingen richten zich tot een ander publiek, meer bepaald de hoge adel en burgerij. Zij kennen geen of onvoldoende Latijn en hebben andere verwachtingen van een boek. Een handschrift moet luxe uitstralen en hun maatschappelijke positie weergeven. Handschriften met vertalingen van klassieke auteurs hebben daarom vaak fraaie initialen en soms zelfs miniaturen.
Een middeleeuwse voetbalwedstrijd?
De miniaturen geven de klassieke oudheid in middeleeuwse vormen weer. De Romeinse soldaten worden voorgesteld alsof het eigentijdse middeleeuwse ridders waren. Bij de oorlog tussen Rome en Carthago is de eerste partij te herkennen aan de rode kleur boven het harnas, de tweede aan de blauwe: net als in een hedendaagse voetbalwedstrijd dus.
De klassieke tekst wordt door deze lezers dan ook niet zozeer als de geschiedenis van de oudheid gezien, maar meer als een soort heldenverhaal.
Livius in het Latijn of in het Frans: eigenlijk zijn het twee werelden, voor een ander publiek, met een andere visie op de wereld en de tekst.
– Dr. Michiel Verweij, wetenschappelijk medewerker KBR
Van handschrift naar drukwerk
Ook al werd Titus Livius vanaf de renaissance veel gelezen, in de middeleeuwen was hij nagenoeg onbekend. Dat verklaart (gedeeltelijk) waarom zo’n groot deel van zijn werk verloren gegaan is. Toch is het interessant om naar een aantal versies van zijn werken te kijken. We zien duidelijk de verschillen tussen de talen.
We nemen hier enkele boeken uit onze collectie onder de loep:
Het enige Latijnse handschrift van Livius in heel België is de eerste decade van ‘Ab Urbe condita’. Het boek dateert uit de 15de eeuw en werd in Italië geproduceerd. De initiaal stelt Livius voor aan zijn schrijftafel, gekleed als een Italiaans geleerde uit de 15de eeuw. Zoals in de meeste andere Italiaanse handschriften met de Latijnse tekst heeft ook dit handschrift behalve de initiaal geen versiering. De tekst in de humanistische minuskel (een letterschrift uit de middeleeuwen) is op één kolom geschreven.
Wanneer teksten voor het eerst gedrukt werden, volgden drukkers vaak de vorm van voorafgaande handschriften. De oudste drukken van Latijnse teksten hebben daarom dezelfde kenmerken als de handschriften: humanistische minuskel, weinig versiering en tekst op één kolom.
In deze gedrukte Milanese editie uit 1495 van de Latijnse tekst ‘Historiae Romanae decades’ van Livius (INC C 395), wordt de traditie van de Italiaanse humanistische handschriften gevolgd. We zien een tekst, zonder illustraties of gedrukte decoratie, over de volle breedte van de pagina in humanistische minuskels. De drukker heeft ruimte overgelaten bij de initialen, zodat de eigenaar een letter naar eigen smaak kon aanbrengen.
Deze Venetiaanse druk (INC B 1772), ook uit 1495, laat een iets verder gevorderde boektechniek zien. De nadruk blijft nog steeds op de tekst liggen die naar de gewoonte van de handschriften uit het Italiaanse Quattrocento op één kolom gedrukt is in een fraaie humanistische minuskel. De drukker heeft ook enkele moderne elementen toegevoegd: de initialen zijn nu voorgedrukt en er zijn enkele houtsneden toegevoegd die belangrijke momenten uit het geschiedverhaal in beeld brengen. Nieuw is ook de versierde openingspagina van het eerste boek.
De Franse vertaling van Pierre Bersuire
Livius’ pakkende relaas over de vroegste geschiedenis van Rome en de oorlog tegen Hannibal werd in de 14de eeuw in het Frans vertaald voor de Franse koning Jan de Goede (ca. 1390-1364). De handschriften vertonen alle kenmerken van de Bourgondische luxevolumes: geschreven in de ‘Bourgondische bastarda’, op twee kolommen, op luxeperkament, met fraaie initialen en randversiering.
Ms. 9049 is een luxe-exemplaar van de Franse vertaling dat ca. 1400 in Parijs vervaardigd werd en dat al in de vroegste dagen vermeld wordt voor de bibliotheek van de hertogen van Bourgondië. Net zoals andere luxeboeken is dit handschrift geschreven op perkament en voorzien van fraai gedecoreerde initialen. Aan het begin van elk boek bevindt zich een miniatuur die enkele gebeurtenissen uit de tekst afbeeldt.
Ms. 14621 is een tweede exemplaar met de Franse vertaling door Bersuire. Net zoals exemplaar ms. 9049 is het op twee kolommen geschreven. Het meest opvallend aan dit handschrift is de reeks tekeningen aan het begin van belangrijke onderdelen. De tekeningen lijken eerder schetsmatig en zijn ook ongekleurd gebleven.
Naar alle waarschijnlijkheid gaat het hier om een onvoltooid handschrift waarbij het nooit tot de echte afwerking van de miniaturen gekomen is. De uitvoering van dit handschrift is duidelijk minder luxueus dan het voorgaande: dat blijkt onder andere uit de afwisseling van perkament met het goedkopere papier.
De Franse vertaling van Livius door Bersuire werd al vroeg gedrukt. INC B 508 is veel minder prestigieus dan handschriften met deze vertaling, maar volgt wel een aantal uiterlijke kenmerken van zijn handgeschreven voorgangers. De tekst is op twee kolommen gedrukt in een lettertype dat gevormd is naar de ‘bastarda’-letter uit de handschriften en er zijn aan het begin van elk boek houtsneden te vinden die de tekst illustreren. De voorstellingen zijn volledig middeleeuws van aard. Deze druk plaatst zich dus bewust in de traditie van de handschriften in het Frans, net zoals de Italiaanse drukken van de Latijnse tekst in de lijn van de humanistische handschriften liggen.
