De hertog is een grootmeester

Het is moeilijk om de bovenstaande vraag met zekerheid te beantwoorden. Wat wel zeker is, is dat Filips de Goede dit spel kende en er waarschijnlijk ook waardering voor had. In zijn bibliotheek had hij immers een traktaat over het schaakspel.

Pionnen plaatsen: een echte kunst

Filips de Goede is een uizonderlijk strateeg en slaagt erin een toonaangevende plaats in te nemen op het Europese politieke schaakbord in de 15de eeuw. Dankzij de handige ‘huwelijkszetten’ van zijn grootvader, Filips de Stoute, heeft hij al enkele ‘slagen’ voorsprong op zijn tegenstanders, met onder meer een zeer mooie erfenis. Hij verplaatst zijn pionnen nu eens op diplomatische en dan weer op brutale wijze en profiteert ook van aankopen, huwelijken en zelfs van onverwachte sterfgevallen om zijn heerschappij over de Zuidelijke Nederlanden uit te breiden.

Onder zijn meesterlijke zetten vermelden we bijvoorbeeld de annexatie van Henegouwen, Holland en Zeeland, gebieden die hij afpakt van zijn nicht Jacoba van Beieren. Om deze machtsovername te rechtvaardigen bestelt hij een majestueus propaganda-instrument: de Chroniques de Hainaut.

Dit folio komt uit een exemplaar van het ‘Jeu des Eschies’ dat toebehoorde aan Filips de Goede. Het bevat 112 speelborden met 64 velden. Op elke pagina wordt een zet voorgesteld en toegelicht.

Ook de oprichting van de Orde van het Gulden Vlies is een strategische zet. Deze orde, met een strakke hiërarchie, wordt in het leven geroepen om de christelijke waarden en ridderlijke deugden te beschermen, maar heeft toch vooral de bedoeling – op nauwelijks verhulde wijze – het gezag van de hertog over al zijn gebieden te versterken.

Filips de Goede zorgt er ook voor dat hij niet in de rug wordt aangevallen. Na een periode waarin hij afstand heeft genomen, zoekt hij opnieuw toenadering tot Frankrijk, zonder echter zijn Engelse bondgenoten voor het hoofd te stoten. Dit gebeurt in de context van de Honderdjarige Oorlog, die stilaan ten einde loopt.

Jean de Vignay, Le livre de la moralité de nobles hommes fait sus le gieu des esches. Frankrijk, 14de eeuw. ms. 11050, fol. 84v

In deze Franse versie van het traktaat van Jacobus de Cessolis (13de eeuw) over het schaakspel stellen de pionnen de verschillende onderdelen van de samenleving voor. In de met goud gehoogde grote initialen zien we de koning, de koningin en de loper, maar ook de herbergier, de arts of de timmerman. Hier: ‘Le roi se mouvant sur l’échiquier’ (de koning verplaatst zich over het schaakbord).

Van oorlogsspel tot weergave van de middeleeuwse stad

In de 10de eeuw brengen de Arabieren het schaakspel uit Indië mee naar het Westen. Het spel verspreidt zich snel binnen de hele middeleeuwse samenleving. Rijkelijk bewerkte schaakborden in ebbenhout, ivoor of metaal duiken op bij vorsten en edellieden. Het spel valt ook in de smaak bij het gewone volk; het wordt gespeeld in donkere herbergen of in alkoven. Er worden ook weddenschappen georganiseerd rond het spel, tot groot ongenoegen van de Kerk.

Toch staat men in Europa ook perplex bij heel wat elementen van het spel. De soldaten, olifanten en strijdwagens die in het originele spel de ‘sjah’ (of koning) en zijn raadsheer, de ‘firz’, beschermen, worden beetje bij beetje vervangen door infanteristen, torens en pionnen die de koning en koningin beschermen. Over een periode van bijna tweehonderd jaar evolueert dit oorlogsspel tot een spel van het hof, in overeenstemming met de waarden van de middeleeuwse wereld. Beetje bij beetje evolueren de schaakstukken en wordt het schaakbord de uitdrukking van de nieuwe middeleeuwse stad waar de verschillende sociale categorieën hun plaats innemen en met elkaar in interactie treden.

Willem Vorsterman, Filips de Goede berispt de Gentenaars. Houtsnede, S. II 30316.

Wilt u graag meer weten over de politieke strategieën tijdens de 15de eeuw? Breng een bezoek aan het KBR museum en ontdek de meesterlijke zetten van de hertogen van Bourgondië.

Maak kennis met het KBR museum aan de hand van een reeks weetjes die u meevoeren naar de tijd van de Bourgondische hertogen. Ontdek de kennis die verborgen zit in de handschriften van de Librije en kom meer te weten over de thema’s in het museum.

Ontdek het KBR museum Koop uw museumticket