Een boek tart de tijd

De handschriften uit deze ‘Librije’ zijn kleine tijdmachines: ze getuigen van de smaak, ambities en dromen van hun eigenaars en voeren ons zo mee naar de vijftiende eeuw.

Vanuit de vlammen de sneeuw in

De Librije van de Bourgondische hertogen was in de vijftiende eeuw onbetwistbaar een van de mooiste bibliotheken ter wereld. Door de eeuwen heen kreeg de verzameling het echter vaak zwaar te verduren. De handschriften trotseerden branden en plunderingen.

Neem nu de brand in het Coudenbergpaleis. In de winter van 1731 verwoest een brand grote delen van het gebouw, waarin de handschriftencollectie wordt bewaard. Dienstboden gooien de boeken uit de ramen van de toren van het paleis, de sneeuw in. Ze geven daarbij voorrang aan de meest prestigieuze handschriften. Heel wat handgeschreven boeken moeten toen verloren zijn gegaan.

Wonder boven wonder blijft er vandaag ongeveer een derde van de collectie bewaard. In 1477 bestaat de hertogelijke bibliotheek uit meer dan 900 handschriften. Vandaag, meer dan zes eeuwen later, worden er  daarvan nog steeds zo’n 300 bewaard in KBR. Het is heel uitzonderlijk dat een boekenverzameling zo lang als een geheel bewaard blijft.

De spiegel van een veelzijdig tijdperk

Het is een klein mirakel dat de collectie deze turbulente tijden overleefd heeft en honderden jaren later nog steeds in uitstekende staat is. Maar niet alleen het fysieke verhaal van deze boeken is fascinerend. Ze vormen namelijk ook een schat aan informatie over hun eigenaars en de periode waarin ze tot stand komen.

De handschriftenverzameling van de Bourgondische hertogen toont ons de veelzijdigheid van een tijdperk waarin de middeleeuwen geleidelijk overgaan in de moderne tijd. Ze vormt een coherent, maar tegelijk zeer divers geheel.

Die diversiteit is van alle tijden. De vijftiende-eeuwse handschriften verschillen wat dat betreft niet zo erg van de boeken uit de 21ste eeuw: je vindt er boeken om uit te leren, om de wereld te ontdekken of gewoon om voor het plezier te lezen.

Toch is er ook een belangrijk verschil: de boeken van de Bourgondische hertogen hebben vandaag een historische dimensie gekregen. Ze leren ons wat er belangrijk was op het einde van de 15de eeuw en welke waarden de opdrachtgevers ervan hoog in het vaandel droegen. Ze tonen ons bijvoorbeeld de uiterst belangrijke rol die religie speelde in 15de eeuw, iets wat in schril contrast staat met de meeste boeken vandaag.

Religie in de schijnwerpers

Een derde van de handschriften uit de bibliotheek van de hertogen van Bourgondië bestaat uit religieuze werken. We vinden mystieke en ascetische teksten terug zoals Cité de Dieu van Augustinus, de werken van Jean Gerson of Gregorius de Grote. Filips de Goede is diepgelovig en bezeten door het idee om op kruistocht te kunnen trekken. Hij bestelt daarom heel wat ‘geloofsboeken’. Het gaat om werken bestemd voor persoonlijk gebed, zoals missalen, brevieren en psalters. Heel populair was ook het getijdenboek.

Getijdenboeken zijn gebedenboeken bestemd voor leken, d.w.z. mensen die niet tot de geestelijke stand horen. De inhoud is altijd min of meer dezelfde: een kalender met de voornaamste kerkelijke feesten, uittreksels uit de Evangelies en gebeden aangepast aan de verschillende ‘getijden’ (waaraan ze hun naam ontlenen). Deze handschriften, die in een sterk religieus verankerde maatschappij voor dagelijks gebruik bestemd zijn, onderscheiden zich vooral door de rijkdom van de uitvoering. Ondanks hun ‘serieuze’ karakter, bevatten ze vaak afbeeldingen waar fantasie, zelfs satire, naast religieuze voorstellingen staan, terwijl de marges de miniaturisten een zekere vrijheid bieden om creatief aan de slag te gaan.

Getijdenboek Tavernier. Zuidelijke Nederlanden, 15de eeuw. ms. IV, fol. 71r Aankondiging

Een brede kijk op de wereld

Toch staat zeker niet elk boek in het teken van religie. De Bourgondische hertogen koesteren ook heel wat andere interesses. In de Librije staan standaardwerken uit de middeleeuwse literatuur en auteurs uit de oudheid broederlijk naast bewerkingen die de hertogelijke propaganda dienen. Dromen over kruistochten en een voorliefde voor ridderlijkheid komen in contact met het ontwakende humanisme. Ook teksten die handelen over de Bourgondische context en de belangstelling voor het Midden-Oosten zijn flink vertegenwoordigd. Daarnaast zijn er nog traktaten die een legendarische afstamming van de hertogen beschrijven, teruggaand op grote figuren zoals Alexander de Grote, koning Arthur, Karel Martel of Karel de Grote.

De oudste werken lopen terug tot de 13de eeuw en de recentste tot het einde van het feodaal tijdperk en het begin van het humanisme. Vele worden uit het Latijn in het Frans ‘overgezet’ (vertaald en vaak ook aangepast) en op uitdrukkelijk verzoek van de hertogen overgeschreven door gerenommeerde kopiisten zoals Jean Miélot, Jean Wauquelin of David Aubert. De bibliotheek van de Bourgondische hertogen getuigt duidelijk van een brede kijk op de wereld.

Xenophon, Hiero (Franse vertaling door Charles Soillot). Zuidelijke Nederlanden, 15de eeuw. ms. IV 1264, fol. 1r Aanbieding van de Hiero van Xenophon aan Karel de Stoute

Bezoek het KBR museum, waar de tijd even stil staat, en bewonder de veelzijdigheid van de 15de eeuw met eigen ogen.

Maak kennis met het KBR museum aan de hand van een reeks weetjes die u meevoeren naar de tijd van de Bourgondische hertogen. Ontdek de kennis die verborgen zit in de handschriften van de Librije en kom meer te weten over de thema’s in het museum.

Ontdek het KBR museum Koop uw museumticket